سجع در ادبیات

لف )  سجع در سطح کلمه :

کلماتی که در پایان دو جمله بیایند و دارای یکی از مشخصه های زیر باشند را کلمات (( مسجع ))

و به آهنگ برخاسته ازآن ها (( سجع )) می گویند :

1 . هم وزن ، واج پایانی یکسان

مثال  : طاعتش موجب قربت است وبه شکراندرش مزید نعمت

کلمات : قربت و نعمت ( هم وزن هستند) . یعنی هرکدام از دو هجای بلند ساخته شده است . وهمچنین

در واج پایانی یا ( حرف روی ) همسان هستند . حرف ( رَوی ) در این دو کلمه (( ت )) می باشد .

2 . هم وزن

مثال : آن که از جمال عقل محجوب است، خود به نزدیک اهل بصیرت معذور باشد .

کلمات: محجوب  و  معذور  ( فقط هم وزن هستند .زیرا هر دو از یک هجای بلند و یک هجای

کشیبده  ساخته شده اند.)

3. واج پایانی یکسان :

مثال : الهی ، اگر بهشت چون چشم و چراغ است ، بی دیدار تو درد و داغ است .

کلمات :  چراغ و داغ ( فقط در حرف پایانی (( غ )) با هم یکسان هستند . و در

وزن با هم اختلاف دارند .)

چندنکته ی مهم در سجع :

نکته ی ( 1 ) : آرایه ی سجع زمانی پدید می آید که دو کلمه ی مسجع در دو جمله به کار روند

و آهنگ دو جمله را به هم نزدیک سازند.سجع در نثر به منزله ی قافیه در شعر می باشد .

نکته ی ( 2 ) : اگر در یک جمله چند سجع به طورمتوالی و پشت سرهم بکار روند

(( تضمین المزدوج )) نامیده می شود.

مثال : (چون اوقات محسوب به اجل مضروب رسید و ایام معدود به شب موعود کشید.)

(رسید و کشید ) سجع اصلی یا پیوند به حساب می آید. اما میان ( محسوب و مضروب )

در جمله ی اول و همچنین میان(معدود و موعود ) در جمله ی دوم سجع بوجود آمده است .

سجع سبب شده تا ( اوقات محسوب ، اجل مضروب )و ( ایام معدود ، شب موعود) نسبت به

هم قرینه باشند .

انواع سجع :

1 . اشتراک فقط  در واج پایانی  = سجع مطرّف . مثال : محبت را غایت نیست ؛ از بهر آن که

محبوب را نهایت نیست .

2. اشتراک فقط  در  وزن   =  سجع متوازن . مثال  : مُلک بی دین باطل است و دین بی ملک ،

ضایع .

3. اشتراک در واج پایانی + اشتراک در وزن = سجع متوازی . مثال : توانگری به هنر است،نه به

مال و بزرگی به خرد است، نه به سال

چندنکته ی مهم :

نکته ی ( 1 ) :  ارزش موسیقیایی سجع متوازی از همه بیشتر و سجع متوازن از همه کمتر است .

نکته ی ( 2 ) : سجع بیشتر در نثر به کار می رود ؛ امّا در شعر نیز نمونه هایی از آن را

می توان یافت . شاعر هر بیت را به چهار بخش ( چهار نیم مصرع ) تقسیم کرده و در پایان

سه بخش از آن ، واژه هایی را آورده است که با هم(( سجع متوازی )) یا (( مطرّف )) دارند .

البته به  نیمه ی یک مصرع ( لخت ) می گویند .

نکته ی ( 3 ) : سجع در شعر را (( قافیه ی میانی )) یا (( درونی )) می نامند. در این نوع

شعر لخت های مسجع ، قافیه ی درونی شعر را می سازند و اگر این قافیه ی درونی ،

دارای ردیف نیز باشد ، به آن ردیف درونی می گویند .

 به این نوع شعر در قدیم ، مسمّط یا چهارخانه یا شعر مسجع می گفتند .

مثال : من مانده ام مهجور از او، بیچاره ورنجور از او     گویی که نیشی دور از او، در استخوانم می رود

نکته ی ( 4 ) : در سجع متوازی تساوی هجاهای دو کلمه اجباری است . مانند : پرواز ، آواز

/ یار ، غار

نکته ی ( 5 ) :  گاه در وسط یکی از دو کلمه ، یک مصوت کوتاه ( کسره ی اضافه ) می آید .

در این صورت تساوی هجاها به هم می خورد؛ به این سجع، ملحق به سجع متوازی گفته می شود .

باید ذکر کنم که در علم بدیع لفظی با آهنگ و وجه شنیداری کلمه سر و کار داریم ، نحوه ی نوشتار

کلمه مد نظر ما نیست . چیزی که مهم است هم وزن بودن دوکلمه ی سجع است .

مثال :  زلفت هزار دل به یکی تار مو ببست       راه هزار چاره گر از چار سو ببست

بین (( تار و چاره )) سجع متوازی است . ( تار دارای کسره ی اضافه است . )

نکته ی ( 6 ) :  تفاوت سجع متوازی با قافیه در چیست ؟

در قافیه نیازی نیست که کل هجاهای کلمات قافیه دارای تساوی باشند بلکه تنها تساوی

هجای قافیه شزط است . امّادر سجع متوازی ، هجاهای کلمات مسجع چه از نظر عدد و چه

از نظر کمیت باید با هم دارای تساوی باشند .

مثال : دو کلمه ی((  سوز ، افروز )) می توانند قافیه باشند امّا میان آنها سجع متوازی  نیست .

ب ) سجع در سطح جمله و کلام :

مواردی که تا کنون ذکر کردم سجع در سطح کلمه بود امّا گاه به جای دو کلمه ، دو جمله به دلیل

در مقابل هم قرار گرفتن سجع ها با هم هماهنگ می شوند،

روش های سجع درسطح جمله عبارت است از:ترصیع ،موازنه،تضمین المزدوج(اعنات القرینه)

وتکرار.

1 . ترصیع ( همسانی ) : در لغت به معنی جواهر نشاندن است و در اصطلاح آن است که

سجع های متوازی حد اقل در دو جمله در برابر هم قرار گیرند .

مثال 1 :  برگ  بی برگی  بود ما را   نوال  

            مرگ  بی مرگی   بود مارا   حلال    

در بیت فوق همانطور که با رنگ نیز نشان داده شده است سجع های پدید آورنده ی آن ؛

یعنی (( برگ و مرگ ))(( بی برگی و بی مرگی )) و (( نوال و حلال ))  هم وزن و در واج های

پایانی نیز یکسان هستند . ( تمام سجع های دو جمله متوازی اند . )

مثال 2 : شام رفته و بام خفته ، سال از عدّ بیرون و مال از حدّافزون، همه را تلف کرده و اسف برده . 

همانطور که می بینید عبارت فوق دارای سجع های متوازی است که در جمله ها در مقابل

هم قرار گرفته اند ، پس دارای ترصیع است.( شام ، بام )( رفته ، خفته )( سال ، مال )( عدّ ، حدّ )

( بیرون ، افزون )( تلف ، اسف )( کرده ، برده ) .

( شام رفته / بام خفته )( سال از عد بیرون / مال از حد افزون )( تلف کرده / اسف برده )

در مقابل هم قرار گرفته اند .

2 . موازنه یا مماثله ( همسنگی ) : هرگاه دو یا چند جمله به وسیله تقابل سجع ها ی متوازن

هماهنگ شوند ؛ یعنی، واژه ها در دو مصرع ، دو به دو با هم ، هم وزن باشند ، دارای موازنه هستند .

مثال : هم عقل دویده در رکابت 

        هم شرع خزیده در پناهت

همانگونه که می بینید بیت دارای موازنه است . زیرا واژه های ( عقل و شرع ) سجع متوازن دارند

و  واژه های ( دویده وخزیده ؛ رکابت و پناهت ) سجع متوازی دارند .

نکته ی مهم : رایج ترین نوع موازنه آوردن ترکیبی از سجع های متوازی و متوازن با هم است .

3 . تضمین المزدوج یا اعناب القرینه یا ازدواج :اگر در میان جملات نظم یا نثر کلماتی  در پی

هم بیاوریم که دارای سجع باشند و البته افعال در پایان دو جمله هم قافیه باشند . سجع باعث

می شود که در هر جمله پاره ای قرینه به وجود بیاید .

مثال: فلان به سیرت گزیده و عادت پسندیده معروف است و به خدمتکاری دولت و

طاعت داری حضرت موصوف  .

در عبارت بالا سجع اصلی ، کلمات ( معروف و موصوف ) است که دارای سجع متوازی هستند .

و سجع کلمات دیگر را که جهت بیشتر شدن آرایش کلام آمده اند، تضمین المزدوج می گویند .

( سیرت ، عادت ) دارای سجع متوازی و (گزیده ،پسندیده ) دارای سجع مطرّف هستند .

و همچنین ( خدمت کاری دولت ، طاعت داری حضرت و معروف است ، موصوف است . )

قرینه های جمله را تشکیل می دهند .

4 . مزدوج یا قرینه : هرگاه دو جمله که نسبت به هم قرینه اند؛ یعنی ،  دو جمله که تقریبا از

نظر هجایی برابرند ، به وسیله ی یک سجع به هم بپیوندند به آن مزدوج می گویند.

نکته ی مهم : در ادبیات نمونه های ترصیع و تضمین المزدوج بسیار کم است و نمونه های

موازنه بسیار زیاد است .

نکته :  فرق تضمین المزدوج با موازنه و ترصیع چیست ؟

در تضمین المزدوج سجع ها و جناس ها در کنار هم هستند و با هم رابطه ای افقی دارند و

این سجع اصلی ( سجع آخر جملات ) است که در محل فعل دو جمله را به هم ربط می دهد،

پس ممکن است طول قرینه ها مساوی نباشد، اما در ترصیع و موازنه در دو جمله سجع ها

در مقابل یکدیگرند و رابطه ای عمودی دارند . پس دو جمله از نظر طول مساویند.

ارزشیابی قسمت اول آرایه ی سجع :

در اشعار و جمله های زیر ، سجع ها را یافته ، نوع آنها را مشخص و

درباره ی ارزش موسیقیایی هریک اظهار نظر کنید .

1. هرکه را زر در ترازوست زور در بازوست

2. ما به او محتاج بودیم او به ما مشتاق بود.

3.روشنی روز تویی ،شادی غم سوز تویی    ماه شب افروز تویی ، ابر شکربار بیا

4. ای منوّر به تو نجوم جلال                      ای مقرّر به تو رسوم کمال

5. به جفایی و قفایی نرود عاشق صادق

6 . هنر چشمه ی زاینده است و دولت پاینده

7 .گاه از دیدن خطّ مُنتعش و گاه از ندیدن روی مطلوب مشتعل.

8 .طبیبی را دیدند که هرگاه به گورستان رسیدی ، ردا در سر رکشیدی ،

از سبب آنش سؤال کردند ؛گفت : از مردگان این گورستان شرم می دارم ؛

بر هر که می گذرم ضربت من خورده است ودرهرکه می نگرم از شربت من مرده .

9 . دل به امید روی اوهمدم جان نمی شود   جان به هوای کوی اوخدمت تن نمی کند.

10 .ما چو ناییم و نوا در ما ز توست         ما چو کوهیم و صَدا در ما ز توست .

11 . مراد از نزول قرآن ، تحصیل سیرت خوب است نه ترتیل صورت مکتوب .

12 . خبری که دانی دلی بیازارد ، تو خاموش تا دیگری بیارد .

13.دررفتن جان ازبدن گویندهرنوعی سخن  من خود به چشم خویشتن دیدم که

جانم می رود.

14 . طالب علم عزیز است و طالب مال ذلیل .

15 . نیک بخت آن که خورد و کِشت و بدبخت آن که مُرد و هِشت .

16 . تلمیذ بی ارادت، عاشق بی زر است و رونده ی بی معرفت ،

مرغ بی پر و عالم بی عمل ، درخت بی بر و زاهد بی علم، خانه ی بی در .

بهزاد خاموش (نویسنده)

جانشین انجمن: فاطمه بخت اور