چگونگی تشکیل گنبدهای نمکی ایران

چگونگی تشکیل گنبدهای نمکی ایران:
علت حرکت نمک و تشکیل گنبدهای نمکی هنوز به طور دقیق مشخص نشده است. به همین دلیل نقطه نظرهای گوناگونی در این مورد ابراز شده که اهم آنها به شرح زیر می باشد:
1-بالا آمدگی نمک در اثر حرکات تکتونیکی- گروهی بر این باورند که نیروهای تکتونیکی عامل اصلی صعود نمک و ایجاد گنبدهای نمکی هستند. به این معنی که در برخی موارد نیروهای کمپرسیونی( فشاری) و فشارهای افقی حاصل از چین خوردگی موجب حرکت نمک و تشکیل چین های دیاپیری می گردند( مانندگنبدهای نمکی رومانی). در بعضی نقاط نیز نیروهای کششی یا اکستانسیونی که منجر به ایجاد ریفت یا کافت می گردند، مسئول پیدایش این گونه لندفرمها هستند. مثلا در طی اینفراکامبرین و کامبرین(600 تا 540 میلیون سال پیش)، در لبه خاورمیانه ای گندوانا، ریفتهای در حال فرونشینی ایجاد شده بود که محلی برای ته نشینی نمک محسوب می گردید. به هنگام تشکیل این رسوبها، احتمالا محلولهای هیدروترمال نمک دار حاویCaCI2، از خلال شکستگیها به داخل حوضه تبخیری وارد می شده و در همانجا رسوب می کرده است( درویش زاده، 1370، ص 335 و 336، براساس نظریه هاردی، 1990).در این ریفت ها علاوه بر ته نشینی نمک، ولکانیسم قابلتوجهی نیز به وقوع پیوسته است.
حالت دیگر آن است که صعود نمک در ارتباط مستقیم با شکستگیهای پوسته زمین و گسلهای مهم انجام گرفته و به صورت نفوذ در رسوبهای فوقانی نبوده است؛ نظیر گنبدهای نمکی منطقه شهرکرد که با گسلهای کوهرنگ، بازُفت و غیره مرتبط هستند.( زاهدی، 1370.ص. 66تا 70).
2- صعود نمک بر اثر اختلاف چگالی- به نظر گروهی از دانشمندان صعود نمک و تشکیل گنبدهای نمکی، مستقل از نیروهای تکتونیکی بوده و با چسن خوردگی ارتباطی ندارد، مانند گنبدهای نمکی آمریکا که علت بالا آمدگی نمک در آنها، ناشی از اختلاف وزن مخصوص(چگالی) بین نمک و رسوبات دربرگیرنده آن می باشد(احمدی، 1367، ص.299و300).
درواقع نمک دارای وزن مخصوص 15/2 بوده و رسوبات حاوی آن (رس و امثال آن) دارای وزن مخصوص 5/2 هستند و لذا نمک که دارای وزن مخصوص کمتری نسبت به رسوبهای اطراف است، به طرف بالا حرکت می کندو البته عده ای مانند بارتن عقیده دارند که ممکن است نمک ثابت بوده و برعکس، رسوبات مجاور به طرف پائین حرکت کرده باشند و در نتیجه نسبت به طبقات مجاور خود بالاتر قرار گرفته باشد(زمردیان، 1369، احمدی، 1367).
مکانیسم صعود نمک به این صورت است که؛ مولکولهای نمک، شکل پذیر و قابل حرکت بوده و چون لایه های تبخیری حاوی نمک در زیر طبقات رسوبی دیگرتحت فشار قرار دارند، بنابراین توده های نمک بر اثر فشارهای جانبی و گرمای زیاد به حرکت درآمده و وصعود می کنند. به این ترتیب نمک طبق خاصیت پلاستیکی خود جمع شده و با سرعت متوسط تقریبا 1 سانتی متر در سال شروع به بالا آمدن می کند.در نتیجه این صعود لایه های فوقانی خود را بلندنموده و با فشار زیادی که وارد می آورند، در ناحیه بلند شده گسیختگی ایجاد می کند و درنهایت به صورت چین دیاپیر ظاهر می شود. گاهی ممکن است لایه رویی بر اثر فرسایش از بین برود و نمک ظاهر شود. در این حالت می گوییم یک چین منفرد ایجاد شده است زیرا به دنبال خود ناودیس ایجاد نمی کند. نمکها موقع صعود مقداری از سنگهای فوقانی خود را هضم می کنند. از طرفی نمک در مقابل نفت غیر قابل نفوذ بوده و به همین خاطر نفتی که بالا می آید در کنار توده نمک (پهلوهای پین دیاپیر و در محل برخورد طبقه نمک بالایه های جانبی) تجمع می یابد و تله های نفتی را پدید می آورند( شهریاری، گفته شفاهی، 1385- زمردیان، 1391، ص 194).
3- اثر مشترک عوامل تکتونیکی و اختلاف چگالی- برخی گنبدهای نمکی مانند انواع مربوط به ایران و آلمان بر اثر دخالت هردو عامل فوق الذکر پدید آمده اند. در واقع این دو عامل یا بصورت مستقل و یا با مشارکت یکدیگر دست به کار شده و موجب صعود نمک و تشکیل گنبدهای نمکی ایران شده اند.(زمردیان، 1391، ص. 195).